Autor teksta u utvrdjenju Königstein im Taunus, u Nemackoj.
Vizija srednjeg veka ne bi bila potpuna bez jednog bitnog detalja. U pitanju je srednjovekovni zamak. I tada kao i sad, zamak je bio i ostao kameni dragulj- ukrasni simbol jedne epohe. Sam pogled na zamak odaje razne priče i tajne. Potrebno je samo pažljivo posmatrati, ponešto pročitati i kamena zdanja otkriće nam priče iz daleke prošlosti. Mnogo toga može da se ispriča o srednjovekovnom zamku. Zašto je on bitan? Kakav je imao značaj? Kakve je tajne mogao da krije? Posmatrajući način i tehniku gradnje kao i sam stil može se puno saznati o vremenu u kome je nastao kao i o ljudima.
Zamak je snažno povezan sa feudalnim društvom. „Zamak ima ogroman značaj u feudalnoj organizaciji. Istoričari to opisuju kroz italijansku reč „Incastellamento“- zamkovanje koje je osnovna ćelija koja pripada feudu“- (napisao je Žak Legof „Da li je Evropa stvorena u srednjem veku?“, Beograd, Clio, 2010. 331. u prevodu Vere Pavlović i Vladana Trijića). Zanimljivo je poreklo same reči zamak. Pre svega, zamak je pouzdano utočište ili utvrđenje iz kog se kontrolisala određena teritorija. Da je postojala slična građevina u antici dokazuje jezik. Od latinskog „castrum“- što znači utvrđenje i od njegovog deminutiva „castellum“ nastao je engleski „castle“- zamak. Na starofrancuskom je „chastel“ , a na francuskom „chateau“. „Castello“ na italijanskom i na nemačkom „schloss“. Na španskom „castillo“, dok danas jedna španska provincija, a nekada jedna od hrišćanskih zemalja na pirinejskom poluostrvu nosi naziv kao „zemlja zamkova“ - Kastilja.
Koji je mogao da bude cilj jedne ovakve građevine? Zamak je trebao da pruži utočište pred neprijateljem i pored odbrambenog bio je i sredstvo napadanja. Treba razlikovati zamak od palate i utvrđenja. Zamak je „privatna, utvrđena rezidencija“ sa zadatkom da odbije napad ili da učini napad. Palata je rezidencija vladara. Zamak je često bio neugledno, kameno i grubo zdanje dok palata ima svoj dekorativni i ukrasni element.
Izgradnja zamkova započinje posle odumiranja Karolinškog carstva, između IX i X veka. Tada je znanto oslabila centralna vlast, dok se uzdigla vlast plemstva. Da bi lakše kontrolisali svoju teritoriju najbolje rešenje je bilo u izgradnji zamka. To je vreme kada su Evropom harali Mađari, muslimanski osvajači i Vikinzi. Teška situacija je zahtevala nove mere. Najstariji zamak u Evropi nalazi se u francuskoj provinciji Anžu, u Doue-la-Fontaine, franc. i on potiče iz 900. godine. Zanimljiv je put izgradnje zamkova. U vreme kada je sazidan najstariji zamak u Francuskoj to je vreme formiranja vikinške teritorije Normandije. Vek kasnije, normandski vojvoda Viljem Osvajač preuzima engleski presto i u Engleskoj dolazi do pravog procvata zamkova. Odnos prema zamku otkriva i stanje u državi. Zamkovi kao utvrđene građevine su mogle da se podižu samo uz dozvolu vladara kao što je bio primer u Engleskoj i Francuskoj. Kapitulariji ili naredbe francuskog kralja Karla Ćelavog (Charles le Temeraire, franc. 1433-1477) ukazuju na sukob centralne vlasti sa plemstvom gde on naređuje rušenje pojedinih zamkova koji su izgrađeni bez njegove dozvole. Isti je slučaj i u Engleskoj. To je dokaz da je u tim zemljama ipak bila jaka centralna vlast dok se u drugim evropskim zemljama nije poklanjala pažnja na takve naredbe što je dokaz slabe centralne, monarhijske vlasti.
U svom nastajanju, zamkovi su bili vrlo jednostavni i jednostavne građe. Građeni su od drveta i taj se materijal koristio sve do XI veka. Takvo utvrđenje je imalo slabu tačku. Kao što se lako podizao lako je mogao da bude i uništen, pre svega vatrom. Da bi sprečili da plamen proguta utvrđenje, feudalci su pred opsadu ubijali veliku količinu stoke i njenom kožom oblagali kulu i time bi smanjili mogućnost da požar uništi zamak. Međutim, to je bila prilično loša i nepopularna mera. Osim opsade, feudalci su gubili stoku koja je bila vredna svakog bogatsva, prvo kao ispomoć u fizičkim poslovima, a drugo kao prehrana. Tek od XI veka u južnoj Francuskoj i u Italiji počinju da se grade zamkovi od kamena. Prilikom izgradnje zamka veliku ulogu je igrao položaj na kome će biti sagrađen. Zamak je građen na uzvišenjima, liticama, brdima sa jednim praktičnim zadatkom. Iz zamka je trebalo da se kontroliše okolna teritorija. Zajedno sa novim građevinskim materijalom koji se koristi u izgradnji zamka podstiče se i želja za upotrebom novih sprava pre svega za dizanje i vuču tog istog građevisnkog materijala.
Zamak je mogao da bude u dodiru sa gradom ili sa selom. Gradnja zamka u blizini naseljenog mesta bi donosila prosperitet. Gradski zamak je imao zadatak da kontroliše lokalnu stanovništvo kao i važne puteve. Seoski zamak je građen u blizini građevina koje su od vitalnog značaja za stanovništvo: u blizini mlina ili obradive zemlje. U visinu je štrčila kula zamka sa koje se nadgledala okolina. Kao prateći element uz zamak, građena je i crkva. Crkva i zamak su bili simboli povezanosti feudalizma i crkve, odnosno države i crkve.
Pogledom na zamak, na način i stil gradnje može se vrlo lako otkriti u kom periodu su građeni. Arhitektura se menjala zajedno sa potrebama stanovništva. Postoje tri stila u gradnji srednjovekovnog zamka. Romanički stil ( od 1066-1200), edvardijanski stil ( od 1200-1300) i gotički stil ( od 1300-1500). Preuzeto sa: www.medieval-life-and-times.info/medieval-art/medieval-castle-architecture.htm
Kako prepoznati stil gradnje i oceniti kojoj epohi pripada zamak?
Romanički stil zamka karakteriše jedan odbrambeni zid. Dakle, odbrana zamka je veoma slaba. Takav zamak nema konfora. Prostorije su mračne i hladne. Prozori su mali i svetlost u njih teško ulazi.
Edvardijanski stil je „stepenica više“ i smislu izgradnje zamka. Život u hladnim i mračnim prostorijama je probudio želju za komforom. Razvoj tehnologije i građevinarstva su bili bitni preduslovi u ovom periodu. Edvardijanski stil zamka se zove još i „zamak u zamku“- odnosno koncentrični zamak. Takav zamak je pružao jaku zaštitu i bilo je mnogo teže osvojiti ga. „Zamak u zamku“ je za napadače bila prepreka u prepreci prilikom osvajanja. Dupli napor je bio potreban da se osvoji edvardijanski zamak koji je imao i mnoštvo građevina i kula. Cilja ovakvog stila gradnje je da se izdrži opsada i odbije napad. Krstaši su uveli i novinu u gradnji zamka. Uveli su „makikolacion“, machicoulis, franc. To je otvor na kuli, često pred ulazom u zamak iz koje je moglo da se prospia vrelo ulje, katran,voda i da se nanese ozbilljna šteta napadaču i da se spreči prodiranje u zamak.
U gotičkom stilu u izgradnji zamka se koristi obrađen kamen sa velikom preciznošću. Grade se stubovi koji osim dekorativnog značaja imaju još jedan, mnogo bitniji- oni omogućavaju da konstrukcija može da izdrži veći teret građevine. Veliki prozori i igra sa prirodnom svetlošću omogućava da prostorije budu svetlije i toplije. Samim tim nude komfor i mogućnost za život. Zamak postaje veći i nije više samo utvrđenje koja ima zadatak da nadgleda okolinu ili da odbije ili pripremi napad već postaje i rezidencija. Ovakav zamak ukrašava i dekorativni dizajni kao i gargojli. Da slika vredi više od reči govori i ovaj link. Klikom na link možete u slikama videti razvoj u izgradnji zamka kroz epohe. (http://resources.woodlands-junior.kent.sch.uk/Homework/castles/index.htm)
Šta je još karakteristično za zamak i kakve tajne krije? Zamak ne bi bio zamak da u njemu nema tajnih prolaza i prostorija. Njihov zadatak je bio da prilikom napada ili opsade pruži utočište ljudima koji tamo žive i da prežive. Ili, da iznenade neprijatelja. U tom slučaju stepenice u zamku su bile vrlo bitne. Bile su krivudave i pravljene su veoma usko u smeru okretanja kazaljke na satu. Napadač nije bio u mogućnosti da isuče mač i zamahne desnom rukom jer mu je prepreku predstavljao krivi zid. Pravili su i nejednake stepenice. Neke su bile visoke, a neke uske. Onaj ko ne poznaje dobro zamak vrlo lako bi u mraku, a i po danu mogao da doživi ozbiljnu nezgodu. Međutim, to je bilo namenjeno za napadača ili uljeza unutar zamka koji bi na ovaj način bio lakše savladan. Iz jedne takve tajne odaje u jednom momentu su izašli pristalice engleskog kralja Edvarda III (1312-1377) u zamku Notingem (Nothingam castle, engl.) i napali Rožera Mortimera (Roger de Mortimer, engl. 1287-1330), prvog erla od Marča koji je uzurpirao kraljevsku vlast kao ljubavnik engleske kraljice Izabele od Francuske (Isabella, franc. 1295-1358). Preuzeto sa: (http://medievalcastles.stormthecastle.com/essays/design-secrets-of-medieval-castles.htm)
Na kraju, zamak je u početku bio utvrđenje i sklonište u nemirnim vremenima. Srednji vek se ne može zamisliti bez romantične slike zamka i bez dugačkih hodnika u njima koje u noći osvetljava mesečev sjaj i baklja. Tek na drugom mestu imao je ukrasnu funkciju kao mesto koje je simbol raskoši i moći. Kasnije, sa unapređenjem u oblasti tehnologije, arhitekture, građevinarstva i sa jačanjem centralne vlasti zamak postaje zaista pravi dragulj u srednjem veku. Ali, ono što je važno i što je od zamka napravilo pravi srednjovekovni zamak je i želja za komforom, estetikom i na kraju želja za nečim lepim. Sa porazom feudalizma, novim načinom ratovanja i sa novom ratnom tehnikom i oružjem, zamak od kamena je izgubio svoj prvobitni smisao. Svaki zamak krije svoju priču. Zamak je bio centar zbivanja u srednjem veku. Najveći zamak na svetu je praški zamak u Pragu, Češkoj.
Berislav Kangrga
Zamak je snažno povezan sa feudalnim društvom. „Zamak ima ogroman značaj u feudalnoj organizaciji. Istoričari to opisuju kroz italijansku reč „Incastellamento“- zamkovanje koje je osnovna ćelija koja pripada feudu“- (napisao je Žak Legof „Da li je Evropa stvorena u srednjem veku?“, Beograd, Clio, 2010. 331. u prevodu Vere Pavlović i Vladana Trijića). Zanimljivo je poreklo same reči zamak. Pre svega, zamak je pouzdano utočište ili utvrđenje iz kog se kontrolisala određena teritorija. Da je postojala slična građevina u antici dokazuje jezik. Od latinskog „castrum“- što znači utvrđenje i od njegovog deminutiva „castellum“ nastao je engleski „castle“- zamak. Na starofrancuskom je „chastel“ , a na francuskom „chateau“. „Castello“ na italijanskom i na nemačkom „schloss“. Na španskom „castillo“, dok danas jedna španska provincija, a nekada jedna od hrišćanskih zemalja na pirinejskom poluostrvu nosi naziv kao „zemlja zamkova“ - Kastilja.
Koji je mogao da bude cilj jedne ovakve građevine? Zamak je trebao da pruži utočište pred neprijateljem i pored odbrambenog bio je i sredstvo napadanja. Treba razlikovati zamak od palate i utvrđenja. Zamak je „privatna, utvrđena rezidencija“ sa zadatkom da odbije napad ili da učini napad. Palata je rezidencija vladara. Zamak je često bio neugledno, kameno i grubo zdanje dok palata ima svoj dekorativni i ukrasni element.
Izgradnja zamkova započinje posle odumiranja Karolinškog carstva, između IX i X veka. Tada je znanto oslabila centralna vlast, dok se uzdigla vlast plemstva. Da bi lakše kontrolisali svoju teritoriju najbolje rešenje je bilo u izgradnji zamka. To je vreme kada su Evropom harali Mađari, muslimanski osvajači i Vikinzi. Teška situacija je zahtevala nove mere. Najstariji zamak u Evropi nalazi se u francuskoj provinciji Anžu, u Doue-la-Fontaine, franc. i on potiče iz 900. godine. Zanimljiv je put izgradnje zamkova. U vreme kada je sazidan najstariji zamak u Francuskoj to je vreme formiranja vikinške teritorije Normandije. Vek kasnije, normandski vojvoda Viljem Osvajač preuzima engleski presto i u Engleskoj dolazi do pravog procvata zamkova. Odnos prema zamku otkriva i stanje u državi. Zamkovi kao utvrđene građevine su mogle da se podižu samo uz dozvolu vladara kao što je bio primer u Engleskoj i Francuskoj. Kapitulariji ili naredbe francuskog kralja Karla Ćelavog (Charles le Temeraire, franc. 1433-1477) ukazuju na sukob centralne vlasti sa plemstvom gde on naređuje rušenje pojedinih zamkova koji su izgrađeni bez njegove dozvole. Isti je slučaj i u Engleskoj. To je dokaz da je u tim zemljama ipak bila jaka centralna vlast dok se u drugim evropskim zemljama nije poklanjala pažnja na takve naredbe što je dokaz slabe centralne, monarhijske vlasti.
U svom nastajanju, zamkovi su bili vrlo jednostavni i jednostavne građe. Građeni su od drveta i taj se materijal koristio sve do XI veka. Takvo utvrđenje je imalo slabu tačku. Kao što se lako podizao lako je mogao da bude i uništen, pre svega vatrom. Da bi sprečili da plamen proguta utvrđenje, feudalci su pred opsadu ubijali veliku količinu stoke i njenom kožom oblagali kulu i time bi smanjili mogućnost da požar uništi zamak. Međutim, to je bila prilično loša i nepopularna mera. Osim opsade, feudalci su gubili stoku koja je bila vredna svakog bogatsva, prvo kao ispomoć u fizičkim poslovima, a drugo kao prehrana. Tek od XI veka u južnoj Francuskoj i u Italiji počinju da se grade zamkovi od kamena. Prilikom izgradnje zamka veliku ulogu je igrao položaj na kome će biti sagrađen. Zamak je građen na uzvišenjima, liticama, brdima sa jednim praktičnim zadatkom. Iz zamka je trebalo da se kontroliše okolna teritorija. Zajedno sa novim građevinskim materijalom koji se koristi u izgradnji zamka podstiče se i želja za upotrebom novih sprava pre svega za dizanje i vuču tog istog građevisnkog materijala.
Zamak je mogao da bude u dodiru sa gradom ili sa selom. Gradnja zamka u blizini naseljenog mesta bi donosila prosperitet. Gradski zamak je imao zadatak da kontroliše lokalnu stanovništvo kao i važne puteve. Seoski zamak je građen u blizini građevina koje su od vitalnog značaja za stanovništvo: u blizini mlina ili obradive zemlje. U visinu je štrčila kula zamka sa koje se nadgledala okolina. Kao prateći element uz zamak, građena je i crkva. Crkva i zamak su bili simboli povezanosti feudalizma i crkve, odnosno države i crkve.
Pogledom na zamak, na način i stil gradnje može se vrlo lako otkriti u kom periodu su građeni. Arhitektura se menjala zajedno sa potrebama stanovništva. Postoje tri stila u gradnji srednjovekovnog zamka. Romanički stil ( od 1066-1200), edvardijanski stil ( od 1200-1300) i gotički stil ( od 1300-1500). Preuzeto sa: www.medieval-life-and-times.info/medieval-art/medieval-castle-architecture.htm
Kako prepoznati stil gradnje i oceniti kojoj epohi pripada zamak?
Romanički stil zamka karakteriše jedan odbrambeni zid. Dakle, odbrana zamka je veoma slaba. Takav zamak nema konfora. Prostorije su mračne i hladne. Prozori su mali i svetlost u njih teško ulazi.
Edvardijanski stil je „stepenica više“ i smislu izgradnje zamka. Život u hladnim i mračnim prostorijama je probudio želju za komforom. Razvoj tehnologije i građevinarstva su bili bitni preduslovi u ovom periodu. Edvardijanski stil zamka se zove još i „zamak u zamku“- odnosno koncentrični zamak. Takav zamak je pružao jaku zaštitu i bilo je mnogo teže osvojiti ga. „Zamak u zamku“ je za napadače bila prepreka u prepreci prilikom osvajanja. Dupli napor je bio potreban da se osvoji edvardijanski zamak koji je imao i mnoštvo građevina i kula. Cilja ovakvog stila gradnje je da se izdrži opsada i odbije napad. Krstaši su uveli i novinu u gradnji zamka. Uveli su „makikolacion“, machicoulis, franc. To je otvor na kuli, često pred ulazom u zamak iz koje je moglo da se prospia vrelo ulje, katran,voda i da se nanese ozbilljna šteta napadaču i da se spreči prodiranje u zamak.
U gotičkom stilu u izgradnji zamka se koristi obrađen kamen sa velikom preciznošću. Grade se stubovi koji osim dekorativnog značaja imaju još jedan, mnogo bitniji- oni omogućavaju da konstrukcija može da izdrži veći teret građevine. Veliki prozori i igra sa prirodnom svetlošću omogućava da prostorije budu svetlije i toplije. Samim tim nude komfor i mogućnost za život. Zamak postaje veći i nije više samo utvrđenje koja ima zadatak da nadgleda okolinu ili da odbije ili pripremi napad već postaje i rezidencija. Ovakav zamak ukrašava i dekorativni dizajni kao i gargojli. Da slika vredi više od reči govori i ovaj link. Klikom na link možete u slikama videti razvoj u izgradnji zamka kroz epohe. (http://resources.woodlands-junior.kent.sch.uk/Homework/castles/index.htm)
Šta je još karakteristično za zamak i kakve tajne krije? Zamak ne bi bio zamak da u njemu nema tajnih prolaza i prostorija. Njihov zadatak je bio da prilikom napada ili opsade pruži utočište ljudima koji tamo žive i da prežive. Ili, da iznenade neprijatelja. U tom slučaju stepenice u zamku su bile vrlo bitne. Bile su krivudave i pravljene su veoma usko u smeru okretanja kazaljke na satu. Napadač nije bio u mogućnosti da isuče mač i zamahne desnom rukom jer mu je prepreku predstavljao krivi zid. Pravili su i nejednake stepenice. Neke su bile visoke, a neke uske. Onaj ko ne poznaje dobro zamak vrlo lako bi u mraku, a i po danu mogao da doživi ozbiljnu nezgodu. Međutim, to je bilo namenjeno za napadača ili uljeza unutar zamka koji bi na ovaj način bio lakše savladan. Iz jedne takve tajne odaje u jednom momentu su izašli pristalice engleskog kralja Edvarda III (1312-1377) u zamku Notingem (Nothingam castle, engl.) i napali Rožera Mortimera (Roger de Mortimer, engl. 1287-1330), prvog erla od Marča koji je uzurpirao kraljevsku vlast kao ljubavnik engleske kraljice Izabele od Francuske (Isabella, franc. 1295-1358). Preuzeto sa: (http://medievalcastles.stormthecastle.com/essays/design-secrets-of-medieval-castles.htm)
Na kraju, zamak je u početku bio utvrđenje i sklonište u nemirnim vremenima. Srednji vek se ne može zamisliti bez romantične slike zamka i bez dugačkih hodnika u njima koje u noći osvetljava mesečev sjaj i baklja. Tek na drugom mestu imao je ukrasnu funkciju kao mesto koje je simbol raskoši i moći. Kasnije, sa unapređenjem u oblasti tehnologije, arhitekture, građevinarstva i sa jačanjem centralne vlasti zamak postaje zaista pravi dragulj u srednjem veku. Ali, ono što je važno i što je od zamka napravilo pravi srednjovekovni zamak je i želja za komforom, estetikom i na kraju želja za nečim lepim. Sa porazom feudalizma, novim načinom ratovanja i sa novom ratnom tehnikom i oružjem, zamak od kamena je izgubio svoj prvobitni smisao. Svaki zamak krije svoju priču. Zamak je bio centar zbivanja u srednjem veku. Najveći zamak na svetu je praški zamak u Pragu, Češkoj.
Berislav Kangrga
